επιτύμβιος

Οποιοδήποτε σήμα τοποθετείται πάνω σε τύμβο ή τάφο για να κρατά ζωντανή τη μνήμη εκείνων που βρίσκονται θαμμένοι κάτω από αυτόν. Η χρήση του ε. χρονολογείται από τους ομηρικούς χρόνους. Για τους αρχαίους Έλληνες ήταν ένας τρόπος δηλωτικός της αγάπης και της ευλάβειάς τους απέναντι στους νεκρούς. Η μορφή του επιτύμβιου μνημείου, που είχε μόνο συμβολική σημασία, ήταν διαφορετική, ανάλογα με την εποχή, τον τόπο ή την περίπτωση. Το πιο απλό σήμα κατασκευαζόταν με τη συσσώρευση χώματος πάνω από τον λάκκο του τάφου, σχηματίζοντας μικρό λόφο, τον τύμβο. Στην κορυφή του τοποθετούσαν πέτρινο ή μαρμάρινο σήμα (σημάδι), συνήθως στήλη ή αγγείο, ή άλλο σύμβολο, που το ονόμαζαν ε. Για τα σημαντικά πρόσωπα, τα μνημεία κοσμούνταν με ανάγλυφες παραστάσεις. Στη γεωμετρική εποχή, τα σήματα έφεραν πιο λιτή διακόσμηση χωρίς ιδιαίτερη επεξεργασία και χωρίς παραστάσεις· με την είσοδο του 7ου αι. π.Χ., όλες οι ελληνικές επιτύμβιες στήλες ήταν φιλοτεχνημένες (η ε. στήλη είναι ελληνική δημιουργία, καθώς οι ανάγλυφες της Ανατολής δεν είναι επιτύμβιες). Στην αρχαϊκή εποχή, οι τύμβοι πήραν κυκλικό ή ορθογώνιο σχήμα, ενώ επιπλέον το μέγεθός τους ήταν πολύ μεγαλύτερο από εκείνο της προηγούμενης. Οι στήλες ήταν πλέον χωρισμένες σε τρία πολύ φροντισμένα μέρη: τη βάση, τον κορμό και την επίστεψη. Οι μαρμάρινες ήταν σκαλισμένες ή ζωγραφισμένες, καθώς και οι πέτρινες που έφεραν κάλυψη επιχρίσματος. Προς το τέλος του 6ου αι. π.Χ., η στήλη έγινε πλατύτερη, απεικόνιζε δύο μορφές, ενώ από τον 5o αι. περισσότερες. Άλλος τύπος ε. μνημείου είναι οι Κούροι και οι Κόρες, αγάλματα όρθιων ανδρικών και γυναικείων μορφών αντίστοιχα. Ήταν τοποθετημένοι σε ξεχωριστές βάσεις, με χαραγμένο το όνομα εκείνου που αφιέρωνε το άγαλμα. Οι πιο ενδιαφέρουσες ε. στήλες προέρχονται από την ανατολική Ελλάδα και τις Ιωνικές πόλεις και εικονίζουν αθλητές ή γυναικείες μορφές. Στήλες άλλου τύπου, γνωστές ως νησιωτικές, ήταν πολύ διαδεδομένες στην Κρήτη, στη δυτική Ελλάδα και στη Θεσσαλία, καθώς και σε πόλεις του Εύξεινου Πόντου. Εικονίζουν ώριμο άντρα ή νέο σε παλαίστρα και κόρη με περιστέρια ή με λουλούδια. Τα επιτύμβια ανάγλυφα του 5ου και του 4ου αι. π.Χ. θεωρούνται από τα ωραιότερα της ελληνικής τέχνης. Στην κλασική εποχή, οι απλές στήλες ήταν τοποθετημένες κάθετα πάνω στους τάφους ή σε τοίχους περιβόλων και έφεραν χαραγμένο το όνομα και την πατρίδα του νεκρού ή ανάγλυφες παραστάσεις. Στο τέλος του 5ου αι. π.Χ. πρωτοεμφανίστηκαν επιτύμβιες στήλες με ζωγραφικές παραστάσεις οι οποίες απέληγαν σε αέτωμα. Στο τέλος του ίδιου αιώνα, τα σήματα αντικαταστάθηκαν με αγγεία, ληκύθους και αμφορείς με παραστάσεις δεξιώσεων. Την εποχή εκείνη δημιουργήθηκαν μεγάλα ταφικά μνημεία. Τότε χρησιμοποιήθηκαν για πρώτη φορά και κίονες (κολόνες) που και αυτοί θεωρήθηκαν ε. Τετράγωνοι, δωρικοί ή ιωνικοί και χωρίς κιονόκρανα, είχαν στην κορυφή διάφορα επιθήματα, σφίγγες, λιοντάρια, κάνιστρα κ.ά. Στη Μικρά Ασία, μετά τον 6o αι. π.Χ., έχτιζαν μεγάλα αρχιτεκτονικά μνημεία πάνω στους τάφους. Μνημεία είναι και οι σαρκοφάγοι, οι λάρνακες από πηλό ή μάρμαρο, με ανάγλυφες παραστάσεις, που χρησιμοποιήθηκαν πολύ από τους Ρωμαίους. Χαρακτηριστικό δείγμα σαρκοφάγου με γραπτές παραστάσεις είναι εκείνη των Κλαζομενών καθώς και η μαρμάρινη σαρκοφάγος, η γνωστή ως σαρκοφάγος του Μεγάλου Αλεξάνδρου που φέρει γλυπτές παραστάσεις, εμπνευσμένες από τη ζωή του Μακεδόνα στρατηλάτη. Η τελευταία βρίσκεται στο αρχαιολογικό μουσείο της Κωνσταντινούπολης. Ο τύμβος του Μαραθώνα στήθηκε προς τιμήν των περίφημων μαραθωνομάχων.

* * *

-α, -ο (AM ἐπιτύμβιος, -ον)

1. αυτός που ανήκει ή αναφέρεται στον τύμβο, στον τάφο, αυτός που βρίσκεται ή γίνεται πάνω στον τάφο (α. «και τ’ς επιτύμβιες πέτρες δροσίζει», Σολωμ.

β. «ἐπιτύμβιος λόγος», Ευστ.

γ. «κἀπιτυμβίους χοάς ἔδωκα», Σοφ.)

2. το ουδ. ως ουσ. το επιτύμβιο

επίγραμμα που χαράζεται πάνω στο μνήμα

μσν.

το ουδ. ως ουσ. τὸ ἐπιτύμβιον

κωνικό κάλυμμα τού κεφαλιού, κουκούλα

αρχ.

πολύ γερασμένη γυναίκα που βρίσκεται στο χείλος τού τάφου.

[ΕΤΥΜΟΛ. < επί + τύμβος].